تأثیر سازوکارهای حاکمیت شرکتی بر کارایی

یدالله تاری وردی (دکتری حسابداری و استادیار گروه حسابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی) علی حبیبی (دانشجوی دکتری حسابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی و کارشناس مسئول معاونت نظارت بر نهادهای مالی سازمان  بورس و اوراق بهادار .نویسنده مسئول

چکیده تأثیر سازوکارهای حاکمیت شرکتی بر عملکرد شرکتها در تحقیقهای زیادی بررسی شده است .معیار مورد استفاده برای اندازهگیریی عملکرد شرکتها در اغلب این تحقیقها معیارهایی نظیر کیو-توبین، بازده داراییها و بازده سهام شرکت میباشد .این عوامل تحت تأثیر شرایط کلان اقتصادی نظیر رونق و رکود، تورم و نرخ ارز میباشد که مورد توجه محققان قرار نمیگیرد .کارایی شرکتها در شرایط یکسان و نسبت به یکدیگر سنجیده میشود و عوامل عمومی در محاسبۀ آن موثر نمیباشد. هدف این تحقیق بررسی تأثیر سازوکارهای حاکمیت شرکتی بر کارایی شرکتها میباشد .به این منظور از   898 الی  811 شرکت پذیرفته شده در بورسهای اوراقبهادار ایران  بین سالهای 99اطلاعات مالی  محاسبه شده EMS استفاده شده است .کارایی شرکتها به روش تحلیل پوششی دادهها و با نرمافزار است .این روش برای محاسبۀ کارایی، یک روش تصمیمگیری چند متغیره میباشد که امکان استفاده از چند متغیر به عنوان ورودی و چند متغیر به عنوان خروجی را میدهد .دوگانگی سمت مدیرعامل در هیأت مدیره، استقلال هیأت مدیره، تمرکز مالکیت و ساختار مالکیت به عنوان عوامل سازوکار حاکمیتی در نظر  و به روش EViews گرفته شده است .مدل ارائه شده رگرسیون چندگانه میباشد و با استفاده از نرمافزار پانل دیتا تخمین شده است .نتایج حاکی از تأثیرگذاری دوگانگی سمت مدیرعامل در هیأت مدیره و استقلال هیأت مدیره بر کارایی بود، به این صورت که با کاهش دوگانگی سمت مدیرعامل در هیأت                                                   (IFB)  و فرابورس ایران(TSE) بورس اوراقبهادار تهران

68  /

پژوهش 5931  پاییز، سال سوم، شماره سیزدهم ، های جدید در مدیریت  و حسابداری

مدیره و افزایش استقلال هیأت مدیره کارایی شرکت افزایش مییابد .مابین سایر متغیرها و کارایی رابطه مشاهده نشد. واژه های کلیدی :سازوکار حاکمیت شرکتی، کارایی، تحلیل پوششی دادهها، تصمیمگیری چند معیاره. JEL : G34, H21

مقدمه سازوکارهای حاکمیت شرکتی، به منظور استفاده بهینه از منابع، ارتقای پاسخگویی، شفافیت، رعایت انصاف و حقوق همۀ ذینفعان در شرکتها کاربرد دارد .در یک تعریف گسترده، حاکمیت شرکتی موانع و اهرمهای تعادل درون سازمانی و برون سازمانی برای شرکتها است که تضمین میکند که آنها مسئولیت خود را نسبت به تمام ذینفعان انجام میدهند و در تمام زمینههای فعالیت تجاری، به صورت مسئولانه عمل میکنند .بنابراین انتظار داریم سازوکارهای حاکمیت شرکتی، در رفع مشکلات نمایندگی به سهامداران و سایر ذینفعان کمک کند و آنها را در نیل به هدف اصلی شرکت یعنی افزایش ارزش شرکت کمک نماید .حاکمیت شرکتی پیش از هر چیز، حیات بنگاه اقتصادی در درازمدت را، هدف قرار داده و درصدد است تا از منافع سهامداران در مقابل مدیریت سازمانها حفاظت کند .دو هدف حاکمیت  :)5002  تامیسون ورانت، ، شرکتی عبارت است از (کیسی ــ کاهش ریسک بنگاه اقتصادی از طریق بهبود و ارتقای شفافیت و پاسخگویی. ــ بهبود کارایی  درازمدت سازمان، از طریق ممانعت از خودکامگی و عدم مسولیت پذیری مدیریت اجرایی. در تحقیقهای زیادی به بررسی تأثیر سازوکارهای حاکمیت شرکتی بر عملکرد شرکتها پرداخته شده است. در اغلب این تحقیقها سازوکارهای حاکمیت شرکتی عوامل شناخته شدهای از قبیل سهامداران نهادی در ترکیب سهامداری، دوگانگی سمت مدیرعامل در ترکیب هیأت مدیره، نسبت اعضای غیر موظف هیأت مدیره به تعداد کل اعضاء هیأت مدیره و  …بودهاند و معیار عملکرد شرکت عواملی از قبیل  )در تحقیقی که به  811(  و بازده داراییها میباشد .به عنوان مثال؛ حساس یگانه و دیگران 5 کیو-توبین بررسی کیفیت حاکمیت شرکتی بر عملکرد شرکتها پرداختهاند و معیار مورد استفاده برای عملکرد  )در تحقیقی که به بررسی تأثیر نظام  891( شرکت کیو-توبین میباشد .محمدزاده سالطه و دیگران راهبری شرکت بر ارزش شرکت با تأکید بر کارایی سرمایهگذاری داشتهاند، شاخص ارزش شرکت کیو )در تحقیقی که به بررسی تأثیر حاکمیت شرکتی بر عملکرد  89 ( توبین میباشد یا خدادای و تاکر

تاثیر سازوکارهای حاکمیت شرکتی بر کارایی    / 68   و نسبت کیو-توبین به عنوان 5 شرکتها پرداخته بودند از معیار بازده داراییها ، بازده حقوق صاحبان سهام معیار عملکرد شرکت استفاده کردهاند .معیارهای مورد استفاده در این تحقیقها تحت تأثیر شرایط عمومی بازار سرمایه و اقتصاد کلان میباشد و به نحو مناسبی تأثیر عوامل سازوکار حاکمیت شرکتی را نشان نمی دهد .در اغلب این تحقیقات به شرایط عمومی بازار سرمایه و اقتصاد کلان توجه نشده است. بازار سرمایۀ ایران در سالهای اخیر نوسانهای شدیدی را به علت تحریمهای بینالمللی، تغییر نرخ ارز و رکود اقتصادی تجربه نموده است به نحوی که اطلاعات منتشره در تارنمای رسمی شرکت بورس اوراقبهادار تهران  با  89  واحد از اول سال 50205 از 1 نشان میدهد که شاخص کل بورس اوراقبهادار تهران 8 با کاهش  898 رسید و در ادامه در پایان سال  895 واحد در نیمۀ دی ماه 19285 %رشد به 580بیش از  واحد رسید .این نوسانهای شدید ضرورت توجه به شرایط عمومی بازار در 0 285 %به 80بیش از تحقیقات را نشان میدهد چرا که عواملی از قبیل بازده سهام و کیو-توبین تحت تأثیر این نوسانها میباشد. در این تحقیق؛ تأثیر برخی از سازوکارهای حاکمیت شرکتی(دوگانگی سمت مدیرعامل در ترکیب هیأت مدیره، استقلال هیأت مدیره، تمرکز مالکیت و ساختار مالکیت )بر کارایی شرکتها بررسی شده است . کارایی شرکتها در شرایط یکسان و نسبت به یکدیگر سنجیده میشود و محددیت پیشگفته در ارتباط با عملکرد شرکت (به روشی که در تحقیقها مذکور تعریف شده است )را ندارد .همچنین، روش تحلیل پوششی دادهها امکان بررسی با چند عامل به عنوان ورودی و خروجی را میدهد و امکان بررسی جامعتری را فراهم میکند.

پیشینۀ تحقیق مالکیت شرکتی از طریق مالکیت سهام، تاثیر چشمگیری بر روش کنترل شرکتها داشت .بدین ترتیب، مالکان اداره شرکت را به مدیران تفویض کردند و بازار های بورس اوراق بهادار شکل گرفت. یکی از ابزار های تخصیص بهینه منابع، بازارهای اوراق بهادار میباشد. لذا هر مشکلی که در بازار مذکور بوجود آید، تنها مسأله اقتصادی نیست بلکه به مسألهای اجتماعی مبدل میشود که در آن منافع عمومی جامعه به خطر خواهد افتاد برای حل و فصل مشکلات مذکور، یکی از مفاهیم با اهمیت مطرح شده در   و تئوری 2 مفهوم حاکمیت شرکتی است .دو دیدگاه نظری عمده شامل تئوری نمایندگی ، دو دهه اخیر  در این مورد مطرح است .هر یک از آن ها به صورت متفاوت به موضوع حاکمیت شرکتی 0 ذینفعان مینگرند .تئوری نمایندگی به مشکل کارگزار و کارگمار و تئوری ذی نفعان به مشکل کارگزار و ذی

66  /

پژوهش 5931  پاییز، سال سوم، شماره سیزدهم ، های جدید در مدیریت  و حسابداری

) .در دیدگاههای محدود، راهبری شرکتی به رابطۀ شرکت و 811 نفعان می نگرند (حساس یگانه، سهامداران محدود می شود .این الگویی قدیمی است که در قالب نظریۀ نمایندگی بیان میشود .در آن سوی طیف، راهبری شرکتی را میتوان به صورت شبکهای از روابط در نظر گرفت که نه تنها میان شرکت و مالکان آنها (سهامداران) برقرار است، بلکه میان شرکت و ذینفعان زیادی از جمله کارکنان، مشتر یان، فروشندگان، دارندگان اوراق قرضه و   .)چنین دیدگاهی 811 … وجود دارد(حساس یگانه، در قالب نظریۀ ذی نفعان دیده میشود. پس از پیدایش مشکلات نمایندگی به جهت حفظ منافع عمومی باید اطلاعات مصون سازی شده و منافع مدیران و مالکان همسو شود .از ابزارهای مختلفی در این خصوص استفاده شد مثل کاربرد تئوری اخلاق در حسابداری، ایجاد استانداردهای حسابداری، کنترلهای داخلی، حسابرسی داخلی و مستقل، وجود مدیران غیرموظف در هیئت مدیره و بکارگیری رویه های بلندمدت پاداش .با این همه باز هم مشکلات کمتر نشده بلکه پیچیدگیهای آن بیشتر شده است .معیارهای کنترلی که به منظور کاهش مشکلات نمایندگی در نظر گرفته شده بود، نه تنها کارا نبوده بلکه حداقل نظارتها را نیز اجرا نمیکرد .در واقع تمامی معیارهای ذکر شده بهصورت ظاهری و فقط در جهت رعایت قوانین بودند بدون اینکه بتوانند از منافع سهامداران در مقابل مدیران حمایت کنند .علت آن شاید نبود مکانیزمهایی از حاکمیت شرکتی است که بتواند علاوه بر مطابقت با تمام معیارهای گفته شده، به هدف غایی شرکت یعنی افزایش منافع سهامداران و نیز بهبود عملکرد شرکت منجر شود. میزان استقلال اعضای هیأت مدیره، یکی از عواملی است که بر کارایی هیأت مدیره میافزاید. در بسیاری از تحقیقات حسابداری برای کمیسازی این شاخص، از نسبت مدیران غیرموظف به کل اعضای هیأت مدیره استفاده شده است .اعضای غیرموظف هیئت مدیره، کارشناسان خبرهای هستند که در کنترل و تصمیم گیری، عملکرد ماهرانهای دارند .این افراد در شرکت مسئولیت اجرایی ندارند و حقوق ماهانه دریافت نمی کنند .در مطالعات بسیاری ثابت شده است حضور مدیران غیراجرایی در هیأت مدیره،  .) 89  اثرهای مثبتی بر عملکرد و ارزش آفرینی شرکتها میگذارد (برادران حسن زاده و همکاران، ) در پژوهشی به بررسی رابطۀ بین مالکیت نهادی و ارزش شرکتی، در نیوزیلند 5000( نویسی و نایکر پرداختند .یافته های پژوهش آنها حاکی از این است که تملک سهام از طریق سرمایه گذاران نهادی در سطح پایین تر مالکیت، رابطۀ مثبتی با ارزش شرکت دارد؛ هرچند با افزایش مالکیت سهام، تأثیر آن بر ارزش شرکت منفی میشود .در نتیجه ارتباط بین ارزش شرکت و نهادها تا سطح مشخصی از تملک سهام، اثر مثبت بر ارزش شرکت دارد و مالکیت سهام فراتر از آن سطح، بر ارزش شرکت تأثیر منفی خواهد داشت.   به بررسی سازوکارهای نظام راهبری شرکتی، سرمایه گذاری و ارزشیابی ،)50  ( چونگ و همکاران شرکت در بازارهای آسیا پرداختند و به این نتیجه رسیدند راهبری خوب شرکت به تصمیم های سرمایه

تاثیر سازوکارهای حاکمیت شرکتی بر کارایی    / 63

)در پژوهشی به بررسی تأثیر سازوکارهای حاکمیت 811( گذاری بهتر و کاراتر منجر می شود. قنبری شرکتی بر عملکرد شرکتهای سهامی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداخت .نتایج تجزیه وتحلیل ها نشان داد نسبت حضور اعضای غیرموظف در ترکیب هیئت مدیره و شفافیت اطلاعاتی بر عملکرد شرکتها تأثیری ندارد، اما وجود حسابرس داخلی و سرمایه گذاران نهادی رابطه ای مستقیم و مثبت با عملکرد دارد.  )در نتایج مشابهی دریافتند که حاکمیت شرکتی مطلوب 5002(  )و دورنیو و کیم 5002( بروان و کایلر باعث سودآوری بیشتر شرکتها شده که این موضوع باعث افزایش قیمت سهام و سود سهام پرداختی به   )پژوهشی برای یافتن ارتباط میان تفکیک مسئولیت رئیس هیأت 990( سهامداران میشود .یرماک مدیره با مدیر اجرایی و ارزش ایجاد شده برای سهامداران انجام داد .یافتهها حاکی از این بود که وقتی که مدیر عامل و رئیس هیأت مدیره دو فرد مجزا باشند، شرکت ثروت بیشتری را ایجاد می کند .  )در تحقیقی شواهدی را بدست آوردند که نشان می داد اگر اکثر اعضای 990( روزنشتاین و وایت هیأت مدیره غیر موظف باشند، این موضوع اثر مستقیمی بر ثروت سهامداران میگذارد . در نتیجهای   )هیچ رابطهای میان تعداد اعضای غیر موظف و ارزش شرکت پیدا 5001( عکس بیینر و همکاران   )نیز نشانگر رابطه مثبت حضور مدیران غیر موظف در 50 0( نکردند. نتایج تحقیق اوکانل و کرامر هیئت مدیره با عملکرد شرکتها است.   )در تحقیقی به بررسی تأثیر نظام راهبری شرکت بر ارزش شرکت با 891( محمدزاده سالطه و همکاران تأکید بر کارایی سرمایه گذاری در شرکت های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند . نتایج نشان داد که سازوکارهای نظام راهبری شرکتی بر ارزش شرکت و کارایی سرمایهگذاری تأثیر معناداری ندارد .همچنین سازوکارهای نظام راهبری شرکتی بر ارتباط بین کارایی سرمایه گذاری و   )به بررسی رابطه حاکمیت 890( ارزش شرکت، تأثیر معناداری نشان نداد. حساس یگانه و مولودی شرکتی و ارزش ایجاد شده برای سها مداران پرداختند .در این تحقیق رابطه درصد مالکیت سهامداران نهادی، تمرکز سهامداران نهادی، پاداش هیأت مدیره، مدیران غیرموظف و تفکیک وظایف مدیرعامل و رئیس یا نایب رئیس هیئت مدیره به عنوان سازوکار حاکمیت شرکتی با ارزش ایجاد شده برای سهامداران به عنوان معیار اندازهگیری عملکرد پرداخته شد .نتایج نشان داد که اولاً در شرکتهایی که خلق ارزش داشتهاند، رابطه بین پاداش هیئت مدیره و ارزش ایجاد شده برای سهامداران مستقیم و معنی دار است.  دوم اینکه در شرکت هایی که تخریب ارزش نمودهاند، رابطه بین میزان تمرکز سهام داران نهادی و ارزش ایجاد شده برای سها مداران مستقیم و معنیدار است. سوم اینکه در شرکتهایی که تخریب ارزش نمودهاند، رابطه بین نسبت مدیران غیرموظف و پاداش هیئت مدیره با ارزش ایجاد شده برای سهامداران معکوس و معنیدار است. چهارم اینکه بین درصد مالکیت سهامداران نهادی و تفکیک

39  /

پژوهش 5931  پاییز، سال سوم، شماره سیزدهم ، های جدید در مدیریت  و حسابداری

وظایف مدیرعامل از رئیس یا نایب رئیس هیئت مدیره با ارزش ایجاد شده برای سهام داران رابطه معناداری یافت نشد.  )در تحقیقی با عنوان تأثیر ساختار حاکمیت شرکتی بر عملکرد مالی و ارزش  89 ( خدادای و تاکر شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراقبهادار تهران پرداختند .معیار عملکرد مورد استفاده در تحقیق، نسبت بازدهی حقوق صاحبان سهام و نسبت بازده داراییها بود و برای ارزش شرکت از معیار کیو-توبین استفاده کردند .نتایج حاکی از این بود که تمرکز مالکیت و مالکیت دولتی با عملکرد شرکت رابطۀ مثبت دارد و سرمایهگذار نهادی عمده با ارزش شرکت رابطۀ مثبت و با عمکرد شرکت رابطۀ منفی دارد و دوگانگی سمت مدیرعامل با ارزش شرکت رابطۀ منفی و با عملکرد شرکت فاقد رابطۀ معنیدار بود همچنین ساختار حاکمیت شرکتی با ارزش شرکت و عملکرد آن رابطۀ مثبت داشت.  )به بررسی تأثیر سازوکار نظام راهبری شرکتی بر کارایی شرکتها  89 ( خلیفه سلطانی و ملک آبادی پرداختند .نتایج بیانگر این بود که بین درصد مالکیت دولت و نهادهای عمومی غیردولتی و انقلابی با کارایی شرکت رابطۀ معنادار و مثبتی وجود دارد .بررسی غیر خطی نشان داد که افزایش مالکیت نهادهای  درصد کارایی شرکتها را بهبود میبخشد و بعد از آن 12.55عمومی غیر دولتی و انقلابی تا آستانۀ کارایی را کاهش خواهد داد در حالیکه رابطۀ غیر خطی بین درصد مالکیت دولت با کارایی شرکتها تأیید نشد .همچنین بین دوگانگی وظیفۀ مدیرعامل و نسبت بدهی با کارایی شرکتها رابطۀ معناداری مشاهده نشد. باتوجه به مبانی نظری و پیشینۀ تجربی تحقیق چهار فرضیه به شرح زیر مطرح شد: ــ فرضیۀ اول  :دوگانگی سمت مدیر عامل در ترکیب هیأت مدیره بر کارایی شرکت تأثیر دارد. ــ فرضیۀ دوم  :نسبت تعداد اعضای غیر موظف هیأت مدیره بر کارایی شرکت تأثیر دارد. ــ فرضیۀ سوم  :تمرکز مالکیت بر کارایی شرکت تأثیر دارد. ــ فرضیۀ چهارم  :ساختار مالکیت بر کارایی شرکت تأثیر دارد .

روش شناسی   تا 811 جامعۀ آماری پژوهش، تمام شرکت های پذیرفته شده در بورسهای اوراقبهادار ایران از سال  است .به دلیل گستردگی حجم جامعۀ آماری و دشواری های خاص آن و همچنین 898 پایان سال برخی ناهماهنگی ها میان اعضای جامعه، نمونۀ آماری پژوهش با در نظر گرفتن شرایط زیر انتخاب شده  در بورسهای اوراقبهادار پذیرفته  898  تا پایان سال 811 است .تمام شرکتهایی که از ابتدای سال شدند و به طور همزمان از ویژگیهای زیر برخوردارند: ــ سال مالی شرکت به پایان اسفند ختم شود و شرکت در دورة مطالعه، سال مالی خود را تغییر نداده باشد و در بازة زمانی پژوهش از شرکت های فعال بورس محسوب شود؛

تاثیر سازوکارهای حاکمیت شرکتی بر کارایی    / 35

ــ جزء بانکها و مؤسسه های مالی (شرکتهای سرمایه گذاری، واسطه گری مالی، مادر تخصصی، بانک ها، بیمهها و لیزینگ ها) نباشد؛ ــ اطلاعات لازم برای محاسبۀ متغیرهای پژوهش در بازة زمانی پژوهش در دسترس باشد؛ ــ وقفۀ معاملاتی بیش از شش ماه نداشته باشد.  . شرکت برای نمونۀ پژوهش بررسی شدند 99 بدین ترتیب با توجه به محدودیت های ذکرشده،

متغیرهای پژوهش و نحوۀ محاسبۀ آنها متغیر وابسته :کارایی برای محاسبۀ کارایی از روش تحلیل پوششی دادهها استفاده شده است .تحلیل پوششی دادهها ابزاری برای محکزنی عملکرد با معیارهای چندگانه میباشد .واژه  مخفف DEA Data Envelopment  میباشد که به معنی تحلیل پوششی داده ها یک مدل برنامه ریزی ریاضی، برای ارزیابی Analysis کارایی واحد های تصمیم گیرنده  است که چندین ورودی و چندین خروجی دارند .اندازه گیری کارایی به دلیل اهمیت آن در ارزیابی عملکرد یک شرکت یا سازمان همواره مورد توجه محققین قرار داشته است. ، با استفاده از روشی همانند اندازه گیری کارایی در مباحث مهندسی، به اندازه گیری  921فارل در سال کارایی برای واحد تولیدی اقدام کرد. موردی که فارل برای اندازه گیری کارایی مد نظر قرار داد شامل یک ورودی و یک خروجی بود. چارنز،کوپر و رودز دیدگاه فارل را توسعه دادند و الگویی را ارایه کردند که توانایی اندازه گیری کارایی با چندین ورودی و خروجی را داشت. این الگو، تحت عنوان تحلیل پوششی دادهها، نام گرفت و اولین بار، در رساله دکترای ادوارد رودز و به راهنمائی کوپر تحت عنوان ارزیابی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان  .) 818 ، در دانشگاه کارنگی مورد استفاده قرار گرفت (مهرگان ، 910مدارس ملی آمریکا در سال یکی از ابتدایی ترین و در عین حال معمول ترین روش های اندازه گیری کارایی، استفاده از نسبتها می باشد .این نسبت ها در زمینه های مختلف مالی، اقتصادی و صنعتی بکار گرفته  میشوند .در صورتی که  محاسبه و تحلیل آن برای واحدهای یک ، کارایی به عنوان نسبتی از خروجیها به ورودیها تعریف شود ورودی- یک خروجی آسان خواهد بود اما در اکثر مسائل دنیای واقعی با واحدهایی با چندین ورودی و خروجی رو به رو بوده و در نتیجه نیازمند روشهایی هستیم که با ترکیب ورودی ها و خروجی ها به صورت یک شاخص واحد، به معیار مناسبی جهت سنجش کارایی دست یابیم. در ادامه به انتخاب معیارهایی جهت محاسبۀ کارایی میپردازیم.

پژوهش 5931  پاییز، سال سوم، شماره سیزدهم ، های جدید در مدیریت  و حسابداری

انتخاب معیارهای ورودی و خروجی جهت محاسبۀ کارایی چنانچه در بخشهای قبلی ذکر شد در اغلب تحقیقهای گذشته یک معیار به عنوان معیار عملکرد مطرح شده است .ما در این تحقیق کارایی را به روش تحلیل پوششی دادهها مطرح کردیم و چند معیار از عملکرد شرکت را در محاسبۀ کارایی وارد کردیم .معیارهایی که جنبۀ منابع در شرکت دارند – از قبیل سرمایه، دارایی ثابت و تسهیلات اخذ شده – به عنوان ورودی در نظر گرفته شدند و ماحصل استفاده از این منابع را – سود عملیاتی، بازده دارایی ثابت، بازدهی حقوق صاحبان سهام و بازدهی دارایی ثابت – را معیارهای خروجی در نظر گرفتیم .شرکتی کارا میباشد که با استفاده از این منابع، بیشترین خروجی را ایجاد کند.    ( وارد شد و نمرة کاراییEMS عوامل ورودی و خروجی به نرمافزار    )برای هر شرکت برای هر سال محاسبه شد.   کارایی شرکت   در دورة

.معیارهای ورودی و خروجی منتخب 1جدول شمارۀ متغیر ورودی  /خروجی معیار منتخب نحوة محاسبه ورودی نسبت مالکانه حاصل تقسیم حقوق صاحبان سهام به کل داراییها ورودی نسبت دارایی ثابت حاصل دارایی ثابت به کل داراییها ورودی نسبت بدهی بلند مدت حاصل تقسیم تسهیلات و بدهی های بلند مدت به کل داراییها خروجی نسبت سود عملیاتی حاصل تقسیم سود عملیاتی به کل داراییها خروجی بازدهی دارایی حاصل تقسیم سود خالص به کل داراییها خروجی بازدهی حقوق صاحبان سهام حاصل تقسیم سود خالص به حقوق صاحبان سهام خروجی بازدهی دارایی ثابت حاصل تقسیم سود خالص به داراییهای ثابت

متغیرهای مستقل :عوامل منتخب سازوکار حاکمیت شرکتی از عوامل ساز و کارهای حاکمیت شرکتی چهار معیار دوگانگی سمت مدیرعامل در ترکیب هیأت مدیره، استقلال هیأت مدیره، تمرکز مالکیت و ساختار مالکیت جهت بررسی در این تحقیق انتخاب شد .دوگانگی )، خدادی و تاکر  895( سمت مدیرعامل در اغلب تحقیقهای قبلی از جمله حساس یگانه و احمدی )به این صورت تعریف میشد که اگر مدیر عامل رئیس  89 ( )و برادران حسنزاده و دیگران  89 ( هیأت مدیره بود ارزش صفر و در غیر اینصورت ارزش برابر یک میگرفت در حالیکه طبق قانون تجارت برای تصدی همزمان سمت مدیرعامل و رئیس هیأت مدیره محدودیت وجود داشته و شرایط خاصی برای

تاثیر سازوکارهای حاکمیت شرکتی بر کارایی    / 39  این موضوع در نظر گرفته شده است.  از اینرو تعداد مشاهدات این نوع تصدی همزمان بسیار کم میباشد . از طرفی، مدیر عامل علاوه بر رئیس هیأت مدیره سمتهای مختلفی از قبیل عضو هیأت مدیره و نایب رئیس هیأت مدیره را نیز میتواند کسب نماید که در اغلب تحقیقها نادیده گرفته شده است .ما در این تحقیق، دوگانگی سمت مدیر عامل را وسیعتر از تحقیقات قبلی و در چهار شکل ممکن تعریف کردیم .در  . تعریف عملیاتی متغیرها تشریح شده است5 جدول شمارة

:تعریف عملیاتی متغیرها 2جدول شمارۀ نام متغیر تعریف عملیاتی کارایی (   ) کارایی با استفاده از عوامل تعریف شده در جدول   و به روش تحلیل پوششی داده محاسبه شده است. دوگانگی سمت مدیرعامل (   ) اگر مدیر عامل خارج از ترکیب هیأت مدیره بود، ارزش یک، اگر مدیر عامل و ، اگر مدیر عامل و نایب رئیس هیأت مدیره 0/2عضو هیأت مدیره بود، ارزش  . و اگر مدیرعامل و رئیس هیأت مدیره بود ارزش صفر گرفت0/52بود، ارزش استقلال هیأت مدیره (   ) نسبت تعداد اعضای غیر موظف هیأت مدیره به تعداد کل اعضای هیأت مدیره به عنوان شاخص استقلال هیأت مدیره در نظر گرفته شد. تمرکز مالکیت (   ) تمرکز مالکیت در این تحقیق، میزان سهام بزرگترین سهامدار تعریف شده است. ساختار مالکیت (   ) در این تحقیق ساختار مالکیت برابر است با درصد سهامی که در اختیار بزرگترین سهامدار و سهامداران جزء (زیر یک درصد )نیست. اهرم مالی (   ) از نسبت بدهی کل به جمع داراییها استفاده گردید. اندازة شرکت (   ) اندازة شرکت در این تحقیق لگاریتم داراییها در نظر گرفته شد. بازده شاخص صنعت (   ) بازده شاخص صنایع مختلف محاسبه و برای هر شرکت، بازده شاخص صنعت مربوطه در مدل وارد شد.

مطابق با پیشینۀ تحقیق انتظار داریم هرچه تعداد اعضای مستقل(غیرموظف )هیأت مدیره بیشتر باشد، کارایی شرکت بیشتر باشد .در این تحقیق همانند اکثر تحقیقات صورت گرفته در این زمینه، استقلال هیأت مدیره درصد تعداد هیأت مدیرة غیر موظف به تعداد کل اعضای هیأت مدیره میباشد .تمرکز مالکیت مطابق با

مدیرعامل شرکت نمی تواند درعین حال رئیس هیأت مدیره همان شرکت باشد مگربا تصویب سه چهارم آراء حاضر در «   . 1   اردیبهشت  1 قانون تجارت مصوب  21بخشی از مادۀ  ». مجمع عمومی

39  /

پژوهش 5931  پاییز، سال سوم، شماره سیزدهم ، های جدید در مدیریت  و حسابداری

)درصد مالکیت بزرگترین سهامدار تعریف شده است و ساختار مالکیت نیز  89 (تحقیق خدادی و تاکر میزان مالکیت سهام در اختیار سهامداران به غیر سهامدار عمده و سهامداران جزء (زیر یک درصد )تعریف شده است. مطابق با تحقیقهای قبلی صورت گرفته در این زمینه، عوامل اهرم مالی، اندازة شرکت به عنوان عوامل کنترلی در نظر گرفته شد .با توجه به اینکه تغییر عوامل کلان اقتصادی از قبیل تغییر نرخ ارز و تورم تأثیر یکسانی بر شرکتها ندارند، به منظور کنترل تأثیر عوامل کلان که بر هر صنعت تأثیر دارد، بازدهی شاخص هر صنعت را به عنوان یک عامل کنترلی وارد مدل نمودیم. در نتیجه مدلی به شرح زیر جهت آزمون فرضیهها ارائه شد: مدل شمارة ( 🙂

آمار توصیفی متغیرهای پژوهش  291 نتیجۀ بررسی توصیفی دادهها به نمایش درآمده است .تعداد نمونه مورد بررسی 8در جدول شمارة  درصد 1.89 سال میباشد .میانگین نمرة کارایی شرکتها 0 شرکت در 99 میباشد که در واقع اطلاعات  درصد اعضای هیأت مدیرة شرکتها در نمونۀ مورد بررسی، به صورت غیر موظف 02 میباشد .همچنین  درصد سهام شرکتها را در اختیار دارند .بیشترین 50.90 میباشند .بزرگترین سهامداران به صورت متوسط  درصد است .لازم به ذکر است بورسها الزاماتی برای عرضۀ 91.11درصد سهام بزرگترین سهامدار برابر حداقل درصدی از سهام در بورس را دارند ولی باتوجه به اینکه برخی از شرکتها در طی دورة بررسی تحقیق در بورس پذیرفته شدهاند و قبل از پذیرش الزامات بورس را رعایت نمیکردند امکان دارد که درصد سهام بزرگترین سهامدار بالاتر از الزامات بورسها باشد.    :نتایج بررسی توصیفی متغیرها 3جدول شمارۀ شاخص صنعت (IND) اندازه (SIZ) اهرم (LEV) ساختار سرمایه (STR) تمرکز مالکیت (CEN) استقلال (OUB) دوگانگی (DUA) کارایی (EFC) متغیرها    معیارها   291 291 291 291 291 291 291 291 تعداد  28.02 0.00 0.02 0.50 50.90 0.02 0.29 1.89 میانگین  800.91 1.50 5.11 0.90 91.11  .00  .00 15 .5 بیشینه  -80.11 1.10 0.0  0.00 0.01 0.00 0.00 0.00 کمینه  08.00 0.15 0.51 0. 9 828.51 0.85 0.51 11.1 انحراف معیار  . 1 0. 5 0.18 0.18  0.12 0.20 0.11  0.10 ضریب تغییرات

تاثیر سازوکارهای حاکمیت شرکتی بر کارایی    / 31

آزمون نرمال بودن متغیر وابسته نتیجۀ آزمون جارکبرا برای متغیر وابسته (کارایی) نشان میدهد که متغیر وابستۀ تحقیق نرمال میباشد .

:آزمون نرمال بودن متغیر وابسته 4جدول شمارۀ

شاخص صنعت (IND)

اندازه (SIZ)

اهرم (LEV)

ساختار سرمایه (STR)

تمرکز مالکیت (CEN)

استقلال (OUB)

دوگانگی (DUA)

کارایی (EFC)

متغیرها معیارها

291 291 291 291 291 291 291 291 تعداد

812.59 91.25  08.20 81.18 1.18 8.1  50.11 .12

آمارة جارکبرا

0.00 0.00 0.00 0.00 0.0  0. 2 0.00 0.11 احتمال آماره

-لیمر و هاسمن Fآزمون قبل از تخمین مدل رگرسیونی برای آزمون فرضیههای پژوهش، به انتخاب الگوی مناسب برای مدل   لیمر به انتخاب مدل دادههای تلفیقی در برابر F رگرسیونی پرداخته میشود .ابتدا با استفاده از آزمون   لیمر کمتر از سطح معناداری F مدل داده های ترکیبی پرداخته خواهد شد. چنانچه مقدار احتمال آمارة   درصد باشد، استفاده از روش داده های تلفیقی منتفی است. در غیر این صورت اگر سطح معناداری از 2 . درصد بیشتر باشد، استفاده از روش داده های تلفیقی مناسب است 2 اگر مدل دادههای تلفیقی در برابر دادههای ترکیبی انتخاب نشود، آزمون هاسمن به منظور انتخاب الگوی اثرهای ثابت دادههای ترکیبی در برابر الگوی اثرهای تصادفی داده های ترکیبی اجرا میشود .  دلیل کافی برای رد الگوی ، درصد باشد 2 چنانچه مقدار احتمال آمارة هاسمن کمتر از سطح معنیداری اثرهای ثابت نداریم و برای آزمون فرضیۀ مذکور باید از الگوی اثرهای ثابت استفاده کنیم .در غیر این  . درصد بیشتر باشد، استفاده از الگوی اثرهای تصادفی مناسب است 2 صورت اگر سطح معناداری از  نمایش داده شده است .مقدار احتمال آمارةآزمون کمتر از سطح 2 -لیمر در جدول شمارة Fنتیجۀ آزمون  . درصد است، بنابراین برای آزمون فرضیهها استفاده از روش دادههای تلفیقی منتفی است 2 معناداری

:انتخاب داده های تلفیقی در برابر داده های ترکیبی 5جدول شمارۀ نوع آزمون مقدار آمارة آزمون احتمال آمارة آزمون  0.00 2.51 -لیمر F

38  /

پژوهش 5931  پاییز، سال سوم، شماره سیزدهم ، های جدید در مدیریت  و حسابداری

از آنجا که مدل دادههای ترکیبی انتخاب شده است، در ادامه به اجرای آزمون هاسمن به منظور انتخاب   آمده0 الگوی اثرهای ثابت در برابر الگوی اثرهای پرداخته میشود .نتیجۀ آزمون هاسمن در جدول   درصد است، بنابراین دلیل کافی برای رد 2 است .مقدار احتمال آمارة هاسمن کمتر از سطح معناداری الگوی اثرهای ثابت وجود ندارد و برای آزمون فرضیه ها باید از الگوی اثرهای ثابت استفاده کرد.

:انتخاب الگوی اثرهای ثابت در برابر الگوی اثرهای تصادفی 6جدول شمارۀ نوع آزمون مقدار آمارة آزمون احتمال آمارة آزمون  0.00 59.10 هاسمن

یافتههای پژوهش – و احتمال معنیF به نمایش درآمده است .باتوجه به مقدار آمارة 1 نتایج آزمون فرضیهها در جدول شمارة  %میباشد که نشان میدهد 02 داری بدست آمده، کل مدل معتبر میباشد .ضریب تعیین تعدیل شدة مدل مدل ارائه شده قادر به توجیه بخش عمدة تغییرات کارایی میباشد و مقدار آمارة جارکبرا و احتمال مربوطه نشان میدهد که باقیماندة مدل رگرسیونی نرمال میباشد.

:نتایج تخمین مدل 7جدول شمارۀ

احتمال آمارة نتیجه  t مقدار آمارة  t ضرایب رگرسیونی  – 0.1  0.15 – 1091.11 مقدار ثابت-   قبول 0.00 5.18 5 .11 دوگانگی سمت مدیرعامل (DUA)  قبول 0.00 8. 1 89.0 استقلال هیأت مدیره (OUB)  رد 0.12 0. 9 1.0 تمرکز مالکیت (CEN)  رد 0.19 0.51 1.19 ساختار مالکیت (STR) – 0.8   .0   0.18 اهرم مالی (LEV) – 0.10 0.81 000.55 اندازه شرکت (SIZ) – 0.00 0.11 0.12 شاخص صنعت (IND)   .81 باقی ماندة مقدار جاک برا 0.18 ضریب  تعیین  0.2 احتمال باقیماندة جاک برا 0.02 ضریب تعیین تعدیل شده   5.50 آمارة دوربین واتسن 0.00 احتمال آمارة  F

تاثیر سازوکارهای حاکمیت شرکتی بر کارایی    / 38

بدست آمده برای ضرایب و سطح معنیداری آن، دوگانگی سمت مدیرعامل در tباتوجه به مقدار آمارة  %99 هیأت مدیره و استقلال هیأت مدیره دارای ارتباط مثبت و معنیداری با کارایی در سطح اطمینان می باشند و مابین تمرکز مالکیت و ساختار مالکیت و کارایی ارتباطی مشاهده نشد .بنابراین؛ دو فرضیۀ اول  %تأیید و دو فرضیۀ بعدی تأیید نشد .همچنین علامت ضریب حاصله برای 99تحقیق در سطح اطمینان دوگانگی سمت مدیرعامل در هیأت مدیره و استقلال هیأت مدیره نشان از ارتباط مثبت این عوامل و کارایی شرکت میباشد .باتوجه به شیوة تعریف نمودن متغیر دوگانگی، میتوان اظهار داشت، اگر مدیرعامل خارج از ترکیب هیأت مدیره باشد یا سمت پایینتری در هیأت مدیره داشته باشد (مثلاً عضو هیأت مدیره بودن تا رئیس هیأت مدیره بودن)، شرکت کاراتر میشود. نتیجۀ بررسی فرضیۀ دوم در رابطه با تأثیر استقلال حاکمیت شرکتی بر کارایی حاکی از ارتباط مثبت بین استقلال هیأت مدیره و کارایی شرکت میباشد .هرچه نسبت تعداد اعضای غیر موظف هیأت مدیره به کل تعداد اعضای هیأت مدیره بیشتر میشود کارایی شرکت نیز بیشتر میشود .این یافته منطبق با مبانی نظری تحقیق نیز میباشد .مابین متغیرهای تمرکز مالکیت و کارایی شرکت ارتباطی مشاهده نشد .مابین متغیرهای کنترلی تحقیق که شامل اهرم مالی، اندازة شرکت و بازده شاخص صنعت بود و کارایی ارتباطی مشاهده نشد.

نتیجهگیری در این تحقیق در پی بررسی تأثیر عوامل سازوکار حاکمیت شرکتی بر کارایی شرکتها بودیم .عوامل منتخب سازوکار حاکمیت شرکتی عبارت از دوگانگی سمت مدیرعامل در ترکیب هیأت مدیره، استقلال هیأت مدیره، تمرکز مالکیت و ساختار مالکیت بود .کارایی شرکتها به روش تحلیل پوششی دادهها با  و با در نظر گرفتن عوامل حقوق صاحبان سهام، دارایی ثابت و بدهی بلند مدت EMSاستفاده از نرم افزار به عنوان ورودی و عوامل سود عملیاتی، بازدهی دارایی، بازدهی حقوق صاحبان سهام و بازدهی دارایی  8 ( ثابت به عنوان عوامل خروجی؛ محاسبه گردید .از اطلاعات شرکت پذیرفته 99 سالۀ 0 ) 898 الی 11 شده در بورساوراقبهادار تهران و فرابورس ایران جهت انجام تحقیق استفاده شد .مدل رگرسیون چند  . انجام گرفتEviews متغیره ارائه شده به روش رگرسیون چند متغیره، به روش پانل دیتا و در نرمافزار در این تحقیق بحث شد که اغلب تحقیقهای صورت گرفته پیرامون موضوع تأثیر سازوکار حاکمیت شرکتی بر عملکرد شرکت یا ارزش شرکت، از عواملی مانند بازده سهام، بازده دارایی و نسبت کیو-توبین استفاده کردهاند .این عوامل(بازده سهام، بازده دارایی و  )…تحت تأثیر شرایط عمومی بازار میباشند . ممکن است علیرغم بهبود عوامل سازوکار حاکمیت شرکتی در یک شرکت خاص، شرایط عمومی بازار مانند افزایش نرخ ارز یا تحریم باعث کاهش سود و عملکرد نامناسب شرکت شود و تأثیر بهبود سازوکار حاکمیت شرکتی پنهان بماند .به منظور رفع این مشکل، از نمرة کارایی شرکت استفاده شد .این نمره بدون

36  /

پژوهش 5931  پاییز، سال سوم، شماره سیزدهم ، های جدید در مدیریت  و حسابداری

توجه به شرایط عمومی بازار، برای هر شرکت و نسبت به یکدیگر سنجیده میشود و امکان استفاده از چند متغیر برای تصمیمگیری را فراهم میکند .  )تنها تحقیقی است که در پی بررسی تأثیر عوامل سازوکار  89 ( تحقیق خلیفه سلطانی و ملک آبادی حاکمیت شرکتی بر کارایی شرکتها میباشد .فرضیۀ اول در ارتباط با تأثیرگذاری دوگانگی سمت مدیرعامل در ترکیب هیأت مدیره بر کارایی شرکت بود که نتیجه طبق پیشبینی ادبیات تحقیق و برخلاف  )بود، به این صورت که با کاهش شدت دوگانگی سمت  89 ( یافتۀ خلیفه سلطانی و ملک آبادی مدیرعامل، کارایی شرکت افزایش پیدا میکند .نحوة تعریف دوگانگی سمت مدیرعامل در ترکیب هیأت  )به شکل دو وضعیتی تعریف شده  89 ( مدیره اغلب تحقیقات و از جمله خلیفه سلطانی و ملک آبادی است به این صورت که اگر مدیرعامل رئیس هیأت مدیره بود ارزش صفر(یا یک )و در غیر این صورت ارزش یک(یا صفر )میگرفت .این شیوة تعریف محدود بوده و تفاوتی بین سمتهای مدیرعامل و نایب رئیس هیأت مدیره، مدیرعامل و عضو هیأت مدیره و مدیرعامل خارج از ترکیب هیأت مدیره قائل نمی شود .در این تحقیق تعریف جامعی از سمتهای قابل اکتساب توسط مدیرعامل ارائه شد و نتیجه حاصل مطابق با پیشبینی و ادبیات تحقیق بود .پیشنهاد میگردد، این شیوة تعریف دوگانگی سمت مدیرعامل در ترکیب هیأت مدیره در بازة زمانی و نمونهها متفاوت بررسی شود. فرضیۀ دوم تحقیق، در پی بررسی تأثیر استقلال هیأت مدیره بر کارایی شرکتها بود .از نسبت تعداد اعضای غیر موظف هیأت مدیره به تعداد کل اعضای هیأت مدیره به این منظور استفاده شد .نتیجه حاکی از این بود که با افزایش استقلال هیأت مدیره کارایی شرکت نیز افزایش پیدا میکند .این یافته نیز منطبق با پیشبینی ادبیات تحقیق میباشد .دو فرضیۀ بعدی که در پی بررسی تأثیر تمرکز مالکیت و ساختار مالکیت بر کارایی شرکت بودند، رد شد و ارتباط معنیداری بین این متغیرها و کارایی مشاهده نشد .مابین متغیرهای کنترلی تحقیق و کارایی نیز ارتباطی مشاهده نشد.

تاثیر سازوکارهای حاکمیت شرکتی بر کارایی    / 33

فهرست منابع و مآخذ “بررسی رابطۀ بین برخی ،) 89 ( ــ برادرانحسن زاده، رسول و یونس بادآورنهندی و قادر حسین بابایی  ،” مکانیزمهای حاکمیت شرکتی با ارزش ایجاد شده برای صاحبان سهام و ارزش افزودة اقتصادی بررسی .01، شمارة  9 های حسابداری و حسابرسی، دورة “رابطۀ بین کیفیت حاکمیت شرکتی و ،) 811( ــ حساسیگانه، یحیی و زهره رئیسی و سید مجتبی رئیسی عملکرد شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراقبهادار تهران”، فصلنامه علوم مدیریت ایران، سال  . 8چهارم، شمارة “رابطۀ حاکمیت شرکتی و ارزش ایجاد شده برای ،) 890( ــ حساسیگانه، یحیی و عبدالله مولوی .58، شمارة 90 سهامداران”، مطالعات مدیریت صنعتی، زمستان “بررسی رابطۀ بین سرمایهگذاران نهادی و  ،) 811( ــ حساسیگانه، یحیی و محمد مرادی و هدی اسکندر .8، شمارة  2 ارزش شرکت”، بررسیهای حسابداری و حسابرسی، دورة “رابطۀ سازوکارهای حاکمیت شرکتی و محافظه ،) 895( ــ حساسیگانه، یحیی و مرتضی احمدی  .81 کاری”، فصلنامه مطالعات تجربی حسابداری مالی، سال یازدهم، شمارة “تأثیر ساختار حاکمیت شرکتی بر عملکرد مالی و ارزش ،) 89 ( ــ خدادادی، ولی و رضا تاکر شرکت . 2 های پذیرفته شده در بورس اوراقبهادار تهران”، تحقیقات حسابداری و حسابرسی، شمارة “بررسی تأثیر نظام راهبری ،) 891( ــ محمدزاده سالطه، حیدر و یونس بادآور نهندی و مجید اسماعیل نژاد ،” شرکت با تأکید بر کارایی سرمایهگذاری در شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراقبهادار تهران . ، شمارة55 بررسیهای حسابداری و حسابرسی، دورة

__ Beiner, Stefan & Wolfgang Drobetz & Frank Schmid & Heinz Zimmermann, (2004), ‘‘is board size an independent corporate governance mechanism? ”, National Centre of Competence in Research Financial Valuation and Risk Management, No. 89. __ Brown, Lawrence & Marcus Caylor, 2004, ‘‘Corporate governance and firm performance”, Georgia State University working paper. __ Chung, K Chang & Hao Zhang, (2011), ‘‘Corporate governance and institutional ownership”, Journal of Financial and Quantitative Analysis, 46 (1). __ Keasey, kevin & Steve Thompson & Mike Wright (2005), ‘‘corporate governance”, Wiley: John Wiley & Sons Ltd. __ O’Cannell, Vincent & Nicol Cramer, (2010), ‘‘the relationship between firm performance and board characteristics in Ireland”, European management journal, vol 28, No:5.

599  /

پژوهش 5931  پاییز، سال سوم، شماره سیزدهم ، های جدید در مدیریت  و حسابداری

__ Rosenstein, Stuart & Jeffry Wyatt, 1990, ‘‘Outside directors, board independence and shareholder wealth”, Journal of Financial Economics, Vol. 26, pp. 175-91. __ Yermack, David,(1996), ‘‘Higher market valuation of companies with a small board of directors”, Journal of Financial Economics, Vol. 40.