جسابداری سود پایه هر سهم تلفیقی

هدف 4:

تشریح نحوه محاسبه سود پایه هر سهم تلفیقی. سود پاه هر سهم از حاصل تقسیم سود خالص یا زیان قابل انتساب به صاحبان سهام عادی بر میانگین موزون تعداد سهام عادی به دست می‌آید. براساس استاندارد حسابداری شماره 30 سود هر سهم، برای محاسبه سود هر سهم بر مبنای صورتهای مالی تلفیقی، منظور از سود خالص یا زیان قابل انتساب به صاحبان سهام عادی شرکت اصلی «سود خالص یا زیان گروه پس از کسر سهم اقلیت» می‌باشد. با توجه به این فرض در صورت کسر سود پایه هر سهم تلفیقی باید سود خالص یا زیان قابل انتساب به صاحبان سهام عادی شرکت اصلی منظور شود. نحوه محاسبه به صورت زیر می‌باشد (Fischer et, al.2009, P.328):

= سود پایه هر سهم تلفیقی

اصطلاح «سود هر سهم» در اینجا با فرض سودآور بودن عملیات شرکت انتخاب شده است، لذا در صورت وجود زیان، اصطلاح «زیان هر سهم» جایگزین می‌شود.

مثال 5. فرض کنید اطلاعات زیر از دفاتر شرکت البرز (شرکت فرعی شرکت تهران) استخراج شده است:

سود پایه هر سهم تلفیقی

تعداد سهام شرکت البرز در اختیار شرکت تهران (1)

سهم شرکت تهران از سود شرکت البرز

در مثال فوق تعداد سهام شرکت‌های البرز و تهران در طول سال ثابت بوده است. ممکن است هر یک از این شرکت‌ها طی سال چندین بار افزایش سرمایه داشته باشند. در این صورت پیش از محاسبه سود پایه هر سهم این شرکت‌ها باید میانگین موزون تعداد سهام عادی آنها محاسبه شود.

مثال 6. فرض کنید شرکت تهران طی دو مرحله و به صورت زیر افزایش سرمایه داده است:

در این حالت، میانگین موزون سهام عادی شرکت تهران برابر است با:

بنابراین سود پایه هر سهم تلفیقی برابر با 5/87 ریال خواهد شد:

سود پایه هر سهم تلفیقی

انتشار سهام و افزایش سرمایه از محل سود سهمی تغییری در میزان منابع و تعهدات شرکت‌ها ایجاد نمی‌کند. در این صورت لازم است به دلیل ایجاد ویژگی قابلیت مقایسه، سود هر سهم دوره‌های گذشته نیز تجدید ارائه شود. به بیان دیگر فرض بر این است که این رویداد در آغاز دوره گزارشگری و دوره‌های ارائه اطلاعات مقایسه‌ای رخ داده است. به عنوان مثال فرض کنید افزایش سرمایه شرکت تهران در اول مرداد به صورت سهمی (سه سهم به ازای هر سهم موجود) باشد. در این صورت میانگین موزون سهام عادی شرکت تهران برابر است با:

سود پایه هر سهم تلفیقی

در مثال‌های فوق فرض بر عدم وجود هر گونه معامله درون گروهی بین شرکت‌های تهران و البرز بوده است. در صورتی که چنین معاملاتی انجام شده باشد، لازم است در محاسبه سود پایه هر سهم تلفیقی رقم سود هر سهم بابت این معاملات تعدیل شود. می‌توان گفت در این صورت رقم صورت کسر برابر با سود خالص تلفیقی متعلق به سهامداران عادی شرکت اصلی است. به عبارت دیگر شیوه محاسبه به صورت زیر خواهد بود (Fischer et al., 2009, P.329):

* اصطلاح تعدیل شده مربوط به سود پس از حذف اثرات معاملات درون‌گروهی شرکت‌های عضو گروه است.

مثال 7. فرض کنید شرکت تهران طی سال زمینی را از شرکت البرز خریداری کرده است و در نتیجه آن 100 میلیون ریال سود تحقق نیافته درون‌گروهی ایجاد شده است. در این صورت سود پایه هر سهم تلفیقی برابر است با:

سود تقلیل یافته هر سهم تلفیقی

هدف 5:

تشریح نحوه محاسبه سود تقلیل یافته هر سهم تلفیقی. در صورت وجود ساختار پیچیده سرمایه در شرکت‌های عضو گروه، محاسبه سود تقلیل یافته هر سهم تلفیقی ضرورت می‌یابد. برای محاسبه سود تقلیل یافته هر سهم، اثرات بالقوه سهام عادی بالقوه شامل اوراق مشارکت قابل تبدیل و اختیار خرید سهام در نظر گرفته می‌شود. به بیان دیگر با فرض تبدیل این اوراق بهادار به سهام عادی، میزان کاهش بالقوه سود هر سهم نشان داده می‌شود. برای محاسبه سود تقلیل یافته هر سهم، باید سود یا زیان قابل انتساب به سهامداران شرکت اصلی در صورت‌های مالی تلفیقی و میانگین موزون تعداد سهام عادی بابت آثار تبدیل فرضی سهام عادی بالقوه تقلیل دهنده تعدیل شود. در خصوص محاسبه سود تقلیل یافته هر سهم تلفیقی، در صورتی که شرکت فرعی دارای اوراق بهادار تقلیل دهنده نباشد. پیچیدگی خاصی ایجاد نمی‌شود. در این حالت سهم شرکت اصلی از سود خالص تلفیقی (سهم اکثریت) بر میانگین موزون تعداد سهام عادی شرکت اصلی تقسیم می‌شود. تعدیلات صورت و مخرج مربوط به اوراق بهادار تقلیل دهنده شرکت اصلی به صورت عادی در محاسبات منظور می‌شود. به طور خلاصه، برای محاسبه سود تقلیل یافته هر سهم مراحل زیر انجام می‌شود:

1. اثر قراردادهای خرید سهام (مانند اختیار خرید) در صورت و مخرج کسر محاسبه سود پایه هر سهم اعمال می‌شود.

2. اوراق بهادار قابل تبدیل (مانند اوراق مشارکت قابل تبدیل) به ترتیب براساس تأثیر آنها به سود تقلیل یافته هر سهم رتبه‌بندی می‌شوند.

3. اوراق بهادار قابل تبدیل تقلیل دهنده به ترتیب برمبنای رتبه‌بندی در محاسبه سود تقلیل یافته آزمایشی هر سهم منظور می‌شوند و با ورود هر یک از انواع اوراق بهادار در محاسبات، سود تقلیل یافته آزمایشی جدید هر سهم محاسبه می‌شود.

4. کمترین مبلغ سود تقلیل یافته آزمایشی هر سهم محاسبه شده به عنوان سود تقلیل یافته هر سهم در نظر گرفته می‌شود. این مبلغی است که پس از ورود آخرین رتبه اوراق بهادار قابل تبدیل با اثر تقلیل دهندگی، محاسبه شده است، به گونه‌ای که اوراق بهادار قابل تبدیل با رتبه بعدی در صورت وجود از اثر ضد تقلیل برخوردار خواهد بود.

زمانی که شرکت فرعی دارای اوراق بهادار تقلیل دهنده باشد، محاسبه سود تقلیل یافته هر سهم تلفیقی در دو مرحله انجام می‌شود: در مرحله اول، سود تقلیل یافته هر سهم شرکت فرعی محاسبه می‌شود. مرحله دوم، سود تقلیل یافته هر سهم تلفیقی با استفاده از سود تقلیل‌یافته هر سهم شرکت فرعی محاسبه می‌شود. همچنین ممکن است شرکت فرعی دارای اوراق بهادار تقلیل دهنده‌ای باشد که قابل تبدیل به سهام عادی شرکت اصلی باشد. در این صورت این اوراق بهادار در محاسبه سود تقلیل ‌یافته هر سهم شرکت فرعی در نظر گرفته نمی‌شود و باید آن را در تعدیل سهام شرکت اصلی در محاسبه سود تقلیل یافته هر سهم تلفیقی در نظر گرفت. هر یک از این حالات در ادامه به صورت جداگانه بررسی می‌شود.

نخست حالتی را در نظر بگیریدکه شرکت فرعی دارای اوراق بهادار تقلیل دهنده باشد و در قبال آن قرار است سهام عادی شرکت فرعی منتشر شود. در این صورت نحوه محاسبه سود تقلیل یافته هر سهم تلفیقی به صورت زیر انجام می‌شود (Fischer et al., p.330):

1. سهم سود خالص تعدیل شده حاصل از عملیات جداگانه شرکت اصلی، تعدیلات سود شرکت اصلی و تعدیلات مربوط به تعداد سهام شرکت اصلی در محاسبه قرار داده می‌شود.

2. سهم شرکت اصلی از سود شرکت فرعی با استفاده از حاصل‌ضرب تعداد معادل سهام شرکت فرعی در اختیار شرکت اصلی در سود تقلیل یافته هر سهم شرکت فرعی اعمال می‌شود.

به بیان دیگر نحوه محاسبه سود تقلیل‌یافته هر سهم تلفیقی در این حالت به صورت زیر خواهد بود:

در این رابطه سود خالص تعدیل شده حاصل از عملیات جداگانه شرکت اصلی شامل تجهیزات مربوط به سودهای تحقق نیافته (خرید و فروش درون‌گروهی) است. همچنین سود تقلیل‌یافته هر سهم شرکت فرعی نیز بابت معاملات درون‌گروهی و نیز استهلاک مابه‌التفاوت در تاریخ تحصیل تعدیل می‌شود. نحوه محاسبه این رقم، در مثال 8 تشریح می‌شود.

مثال 8. فرض کنید که اطلاعات مربوط به شرکت البرز طی یک سال به صورت زیر باشد:

در این صورت در مرحله اول لازم است سود تقلیل‌یافته هر سهم شرکت البرز به صورت زیر محاسبه شود:

سود تقلیل یافته هر سهم – ریال  سود تقلیل یافته هر سهم شرکت البرز

فرض کنید شرکت تهران 80 درصد سهام شرکت البرز را در اختیار داشته باشد و سود خالص تعدیل شده حاصل از عملیات جداگانه آن 000ر1 میلیون ریال و تعداد سهام عادی آن 20 میلیون سهم باشد. همچنین شرکت تهران دارای اوراق مشارکت تقلیل دهنده قابل تبدیل به 5 میلیون سهام عادی است و سود تضمین شده این اوراق 10 میلیون ریال می‌باشد. در این حالت سود تقلیل یافته هر سهم تلفیقی به صورت زیر محاسبه می‌شود:

سود تقلیل یافته هر سهم تلفیقی– ریال  سود تقلیل یافته هر سهم تلفیقی

⁽¹⁾ نحوه محاسبه سهم شرکت تهران از سود تقلیل یافته شرکت البرز به صورت زیر است:

با توجه به محاسبات فوق سهم شرکت تهران از سود تقلیل‌یافته شرکت البرز بابت در اختیار داشتن اوراق مشارکت قابل تبدیل شرکت البرز به میزان 80 میلیون ریال (50´ 6/1) افزایش یافته است و بنابراین مبلغ 480 میلیون ریال به صورت کسر سود تقلیل‌یافته هر سهم تلفیقی افزوده می‌شود.

در مواردی ممکن است شرکت‌های عضو گروه دارای قراردادهای خرید سهام مانند اختیار خرید باشد که به آنها امکان می‌دهد با اعمال این قراردادها، تعداد سهام خود از شرکت‌های دیگر عضو گروه را افزایش دهند. استفاده از این نوع قراردادها، تعداد سهام را افزایش داده و در محاسبه سود تقلیل‌یافته هر سهم در نظر گرفته می‌شود. در این موارد، اعمال قراردادهای خرید سهام بر سود خالص تأثیر نمی‌گذارد، بلکه مخرج کسر  سود تقلیل‌یافته هر سهم را تغییر می‌دهد. به بیان دیگر در صورتی که میانگین قیمت بازار سهام بیشتر از قیمت اعمال قرارداد خرید باشد، تقلیل روی خواهد داد. در این حالت فرض می‌شود که قراردادهای مزبور اجرا و وجوه حاصل از اجرای آن قراردادها صرف بازخرید سهام عادی به قیمتی معادل میانگین قیمت بازار سهام عادی طی دوره می‌شود. در این صورت مازاد سهام صادر شده فرضی نسبت به سهام بازخرید شده فرضی به عنوان نتیجه طبق این روش که به روش «سهام خزانه» معروف است برای محاسبه تغییرات تعداد سهام عادی در تعیین اثر قراردادهای خرید بر  سود تقلیل‌یافته هر سهم به صورت زیر عمل می‌شود:

 – تعداد سهام صادر شده فرضی = افزایش (کاهش) تعداد سهام

مثال 9. فرض کنید در مثال 8 شرکت البرز تعداد 3 میلیون اختیار خرید سهام منتشر کرده باشد و از این تعداد 5/1 میلیون ورقه در اختیار شرکت تهران باشد. هر ورقه اختیار خرید قابل تبدیل به یک سهم به قیمت هر سهم 000ر1 ریال و میانگین قیمت بازار هر سهم 500ر1 ریال است. در این صورت تعداد سهام اضافی در اثر اختیار خرید سهام شرکت البرز برحسب میلیون برابر است با[1]:

= افزایش تعداد سهام

با توجه به این موضوع سود تقلیل‌یافته هر سهم شرکت البرز و سود تقلیل‌یافته هر سهم تلفیقی به صورت زیر محاسبه می‌شود:

سود تقلیل‌یافته هر سهم شرکت البرز ریال

سود تقلیل‌یافته هر سهم تلفیقی ریال

^* نحوه محاسبه سهم شرکت تهران از سود تقلیل‌یافته شرکت البرز:

با توجه به محاسبات فوق رقم سود تقلیل‌یافته هر سهم تلفیقی به دلیل تبدیل فرضی اختیار خرید سهام کاهش یافته و به رقم 92/58 ریال گزارش می‌شود. در این مثال اختیار خرید سهام شرکت فرعی در اختیار شرکت اصلی بود. از این‌رو به میزان سهام افزایش یافته از محل آن سود تقلیل‌یافته هر سهم شرکت فرعی (شرکت البرز) و نیز سود تقلیل‌یافته هر سهم تلفیقی کاهش یافته است. همچنان که پیش از این نیز مطرح شد در صورتی که اختیار خرید سهام از جانب شرکت اصلی صادر شود و در اختیار شرکت فرعی قرار گیرد، این اوراق در محاسبه سود تقلیل‌یافته هر سهم شرکت فرعی در نظر گرفته نمی‌شود، اما در محاسبه سود تقلیل‌یافته هر سهم تلفیقی در نظر گرفته شده و به عنوان تقلیل‌دهنده بالقوه سهام شرکت اصلی با آن برخورد می‌شود. در مثال قبل در صورتی‌که این اختیار خرید سهام متعلق به شرکت تهران باشد، سود تقلیل‌یافته هر سهم شرکت البرز مشابه حالت اول مثال 2/63 ریال خواهد بود، اما سود تقلیل‌یافته هر سهم تلفیقی تغییر خواهد یافت. بدین‌ترتیب که اگر تعداد 5/1 میلیون ورقه مزبور در اختیار شرکت البرز باشد و جای شرکت تهران و البرز عوض شود، در این‌صورت سود تقلیل‌یافته هر سهم تلفیقی برابر با 6/59 ریال خواهد بود که به صورت زیر محاسبه می‌شود:

سود تقلیل‌یافته هر سهم تلفیقی

حق تقدم خرید سهام. انتشار سهام عادی از طریق اوراق مشارکت قابل تبدیل و اختیار خرید سهام به سهام جایزه منجر نمی‌شود. به بیان دیگر در ازای انتشار سهام عادی مابه‌ازای آن دریافت می‌شود. اما در شرایطی که حق تقدم خرید سهام منتشر شود به دلیل تفاوت ارزش‌‌های حق تقدم و ارزش بازار سهام منجر به ایجاد سهام جایزه می‌شود. حق تقدم خرید سهام، سهام عادی بالقوه تقلیل‌دهنده محسوب نمی‌شود و در محاسبه سود پایه و سود تقلیل‌یافته هر سهم با آن همانند انتشار سود سهمی و تجزیه سهام برخورد می‌شود.

مثال 10. فرض کنید که سهم شرکت اصلی از سود تلفیقی برای دو سال متوالی 1388 و 1389 به ترتیب 740ر25 میلیون ریال و 100ر35 میلیون ریال باشد. تعداد سهام شرکت اصلی قبل از انتشار حق تقدم خرید سهام 170ر1 میلیون سهم است. شرکت اصلی برای سهامداران خود حق تقدم خرید سهام صادر کرده است. تاریخ انتشار حق تقدم ابتدای خرداد 1389 است و قرار است در ازای هر پنج سهم موجود یک سهم جدید منتشر شود. قیمت اعمال حق تقدم خرید سهام 000ر1 ریال و قیمت بازار هر سهم بلافاصله قبل از تصویب انتشار حق تقدم خرید سهام 661ر3 ریال است. با اعمال حق تقدم خرید سهام تعداد 234 میلیون سهام جدید منتشر خواهد شد و مجموع سهام به 404ر1 میلیون سهم می‌رسد.

بدین‌منظور لازم است تا ارزش بازار نظری سهام بلافاصله پس از تصویب انتشار حق تقدم خرید سهام شرکت اصلی و از طریق آن عامل تعدیل بابت عنصر جایزه محاسبه شود. ارزش بازار نظری هر سهم بلافاصله پس از تصویب انتشار حق تقدم خرید سهام به صورت زیر محاسبه می‌شود:

عامل تعدیل نیز از حاصل تقسیم ارزش بازار هر سهم عادی بلافاصله قبل از تصویب انتشار حق تقدم خرید سهام بر ارزش بازار نظری هر سهم عادی بلافاصله پس از تصویب انتشار حق تقدم خرید سهام به دست می‌آید. در این مثال، عامل تعدیل برابر با 5/217ر3¸661ر3 یعنی 13/1 خواهد بود. براساس این اطلاعات، نحوه محاسبه سود پایه هر سهم تلفیقی در طی سالهای 1388 و 1389 به صورت مندرج در صفحه بعد خواهد بود:

در سال 1388 پیش از محاسبه مجدد سود پایه هر سهم تلفیقی بابت انتشار حق تقدم خرید سهام رقم اولیه 22 میلیون ریال بود. این در حالی است که سود پایه هرس هم تلفیقی ارائه مجدد شده با در نظر گرفتن عامل تعدیل 46/19 ریال محاسبه شده است. در سال 1389 با توجه به تصویب انتشار حق تقدم مزبور در ابتدای خرداد ماه و با توجه به عامل تعدیل، رقم سود پایه هر سهم براساس میانگین وزنی تعداد سهام شرکت اصلی اندازه‌گیری و مبلغ 24/25 ریال گزارش می‌شود.

طبق استاندارد حسابداری شماره 30 با عنوان سود هر سهم، سود (زیان) ناشی از عملیات در حال تداوم به عنوان رقم کنترلی جهت تشخیص اثر تقلیل‌دهندگی یا ضد تقلیل دهندگی سهام عادی بالقوه به کار می‌رود. سود (زیان) ناشی از عملیات در حال تداوم، زیان ناشی از عملیات متوقف شده را در برنمی‌گیرد. سهام عادی بالقوه در صورتی ویژگی ضد تقلیل دارد که تبدیل آن به سهام عادی سود هر سهم ناشی از عملیات در حال تداوم را افزایش و یا زیان ناشی از عملیات در حال تداوم را کاهش دهد.

مثال 11. فرض کنید شرکت پارس به عنوان شرکت اصلی در اول فروردین 1389 دارای 15 میلیون سهام عادی بوده است. این شرکت در ابتدای خرداد همان سال اقدام به افزایش سرمایه به تعداد 600 هزار سهم نموده است. سود تلفیقی ناشی از عملیات در حال تداوم قابل انتساب به سهامداران شرکت پارس4/35 میلیون ریال می‌باشد. اوراق مشارکت قابل تبدیل این شرکت به مبلغ 36 میلیون ریال به سررسید ابتدای تیر 1389 بوده و هر 3 میلیون ریال اوراق مشارکت مزبور قابل تبدیل به 000ر75 سهام عادی است. نرخ سود این اوراق 16 درصد و معاف از مالیات است. در این صورت نحوه محاسبه سود پایه هر سهم تلفیقی و سود تقلیل‌یافته هر سهم تلفیقی به صورت زیر خواهد بود:

میانگین موزون تعداد سهام عادی شرکت پارس به صورت زیر محاسبه می‌شود:

سود پایه هر سهم تلفیقی (با فرض اعداد سود و زیان تلفیقی):

سود تقلیل یافته تلفیقی:

^*  

[1] – موضوع اختیار خرید سهام در حال حاضر در ایران مصداق‌های اندکی دارد و تنها از نظر آموزشی مطرح شده است.