وجود استانداردهای عملیاتی، معیار سنجش مناسبی را از نظر اقتصادی و کارایی فراهم می­آورد.

بارزترین شواهد مربوط به آثار نامطلوب اقتصادی یا عدم کارایی عملیات، معمولاً در صورتهای مالی واحد اقتصادی منعکس می­شود. این گونه شواهد ممکن است به آسانی قابل مشاهده نباشد اما، حسابرسان داخلی، همانند دیگران، همواره باید نسبت به بهبود در این زمینه هوشیار باشند.

تحقق هدف­های سازمانی مربوط به عملیات برنامه­ها

بدیهی است اگر واحد اقتصادی به هدفهای خود دست نیابد، انجام هر کار دیگری بی فایده و بی اهمیت خواهد بود. همه کنترلها و فعالیتهای سازمانی باید در راستای تحقق هدفها و برنامه­ها صورت گیرد.

حسابرسان داخلی با آشنایی کامل به امور واحد اقتصادی و سیستم کنترل داخلی آن، می­توانند نقش مهم و اساسی در این زمینه ایفا کنند. حسابرسان داخلی با آزمون و ارزیابی سیستم کنترل داخلی در شرایط قرار می­گیرند که بتوانند مسیر کلی امور شرکت را دریابند.

برای مثال فرض کنید حسابرسان داخلی یک شرکت بزرگ متوجه شوند که یکی از دوایر تولیدی آن شرکت تصمیم دارد به منظور ارائه تصویری از نوآوری همیشگی یک سری لوازم خانگی جدید و بی سابقه را  تولید و به بازار عرضه کند. همچنین فرض کنید مدیریت این شرکت بنا به رهنمودهای هیات مدیره سیاستی را در پیش گرفته باشد که برای جلب اعتماد و وفاداری دراز مدت مشتریان خود تصویری محافظه کارانه و ثابت را از شرکت ارائه کند. اداره مرکزی شرکت نیز آگاهانه تصمیم گرفته باشد سیاستی را اعمال کند که در ارائه محصولات جدید ش تاب زده عمل نشود و با هیاهوهای تبلیغاتی نیز همراه نباشد. در چنین مواردی حسابرسان داخلی در شرایطی قرار می­گیرند که می­توانند هر گونه ناهماهنگی در عملیات شرکت و تضاد آشکار با منافع دراز مدت آن را فاش کنند.

انواع کنترلهای داخلی: کنترلهای داخلی را می­توان پیشگیرانه یابنده، اصلاحی یا تصحیح کننده و دستوری و جبرانی توصیف کرد. هر یک از این گروه­بندیها در زیر تشریح می­شود.

کنترلهای پیشگیرانه: کنترلهای پیشگیرانه به منظور جلوگیری از بروز اشتباهات یا نیز استفاده­ها برقرار می­شود. به همین دلیل این کنترلها را کنترلهای پیش از رخداد نیز نامیده­اند که می­تواند مانعی بر سر راه پردازش معاملات خاص به وجود آورد. کنترل اعتبار مشتریان استفاده از فهرست اسامی فروشندگان تایید شده و استقرار نگهبان در مبادی خروجی به ترتیب از فروش نسیه به مشتریان غیرقابل اعتماد، استفاده از فروشندگان و تامین کنندگان تایید نشده و دزدی داراییها جلوگیری می­کنند.

کنترلهای پیشگیرانه زمانی اعمال می­شود که شخص مورد نظر وظایف خود را انجام می­دهد. برای مثال کنترلهای پیشگیرانه سبب تفکیک وظایف بررسی نظارتی، کنترل دو منظوره، کنترلهای ویرایشی، مانده سنجی، کنترل کامل بودن و کنترل دقت و درستی عملیات می­شود. نمونه­ای از کنترل پیشگیرانه فرم یا پنجره ورود اطلاعات ماندن برگه حسابداری است که اجازه پردازش را تا تکمیل تمام فیلدها مانند برابری جمع بدهکار و جمع بستانکار در برگه حسابداری نمی­دهد.

برخی بر این باورند که کنترلهای پیشگیرانه برتر و کم هزینه تر از کنترلهای یابنده می­باشد چون از بروز خسارات پیشگیری می­کنند و از این رو برخی خطرها را کاهش می­دهند اما از کنترلهای پیشگیرانه نمی­توان انتظار داشت که از همه خطاها پیشگیری کند یا حتی در تمام مدت اعمال شود بنابراین کنترلهای پیشگیرانه گهگاه می­تواند کارایی لازم را نداشته باشد مگر آن که واحد اقتصادی تشخیص دهد کنترلهای پیشگیرانه به شدت به پیگیری بعدی توسط کنترلهای یابنده وابسته است.

کنترلهای یابنده: همان گونه که از نامش پیداست کنترلهای یابنده به کنترلهایی گفته می­شود که اشتباهات را پس از رخداد کشف می­کند. صورت مغایرات بانک نمونه­ای است از کنترل یابنده اصلی در مورد موجودیهای نقد. فرض کنید شرکت برای پرداختهای بیش از 10.000.000 ریال از چک با دو امضا استفاده می­کند. در یک مورد خاص چون یکی از صاحبان امضا در سفر و انجام هزینه فوری بود. این کنترل پیشگیرانه زیر پا گذارده می­شود. بانک نیز علی رغم وجود هشدار چکهای با مبلغ بیش از 10.000.000 ریال تنها با دو امضا معتبر است بر روی چک وجه آن چک را با کم دقتی می­پردازد. هنگام تهیه صورت مغایرات بانک این چک 10.000.000 ریالی کشف می­شود. این کنترل یابنده پی­جویی­هایی را ضروری می­سازد. صاحب امضای سومی تعیین می­شود تا در آینده تنها به دلیل در دسترس نبودن یکی از صحبان امضای مجاز کنترلها نادیده گرفته نشود. بعلاوه طی نامه­ای به بانک تذکر داده می­شود که چکهای با مبلغ بیش از 10.000.000 ریال حتماً باید دارای دو امضای مجاز همانطور که بر روی چکها قید شده است باشند.

در چنین شرایی به سادگی می­توان آثار نبود کنترلهای یابنده را مجسم کرد. هر بار که یکی از امضا کنندگان چک در دسترس نباشند سیستم کنترل داخلی می­تواند زیر پا گذارده شود. احتمال بروز خطر به شدت افزایش می­یابد. یکی از امضا کنندگان ممکن است از این زیر پا گذاری کنترلها آگاه شود و در نبود امضا کننده دیگر با تصویب پردازش برخی معاملات نادرست از شرکت سوء استفاده کند. محیط کنترلی بدین ترتیب خراب و سبب می­شود هر زمان که اعمال کنترلها دردسر آفرین گردد روشهای کنترلی داخلی زیر پا گذارده شود. بدترین حالت نبود کنترلهای یابنده زمانی است که مدیریت واحد اقتصادی از نبود آن یا گسترش دامنه آن ناآگاه باشد. مبالغ قابل توجهی از وجوه شرکت ممکن است پیش از کشف آن مورد سوء استفاده قرار گیرد که این به نوبه خود، احتمال وصول یا جبران آن را به شدت کاهش می­دهد.

بدیهی است که در نبود یک سیستم کامل و کارامد کنترل پیشگیرانه، وجود ابزارهای کنترلی در قالب کنترلهای یابنده از ضروریات یک سیستم کنترل داخلی مطلوب است.

اعمال کنترلهای یابنده در برخی موارد ارزانتر از اعمال کنترلهای پیشگیرانه است چون که معاملات و رویدادها را می­توان بطور نمونه­ای، یعنی بدون نیاز به رسیدگی صدردرصد، آزمون کرد. نمونه­هایی از کنترلهای پیشگیرانه همراه با کنترلهای یابنده